Μεταφράσεις:

Άλλες σελίδες:

Ενότητες

Χάρτης Σελίδας

Λέξεις Κλειδιά

Επικοινωνία

Βοηθητικά Έγγραφα

Χρήσιμοι Σύνδεσμοι

Αυτό το άρθρο παρουσιάστηκε στο
"Διεθνές Εργαστήριο για την Ενεργή Μάθηση: Μαθήματα από το Πεδίο" τον Οκτώβριο του 2004
που οργανώθηκε από το Τμήμα Πολιτικών Μελετών, στο Πανεπιστήμιο Chuo, στο Τόκιο της Ιαπωνίας

Διανομή μερικών πρακτικών εμπειριών στην
Συμμετοχική Εκδηλωτική Προσέγγιση Προγραμματισμού (ΣΕΠΠ)
Μια ευγνωμονούσα προσέγγιση δουλεύοντας συνεργατικά με τους ανθρώπους της κοινότητας

από τον Kamal Phuyal, PhD

επεξεργασμένο από τον Φίλ Μπάρτλ, PhD

Το όνομά μου είναι Kamal Phuyal. Έχω εμπλακεί στην ανάπτυξη πεδίου από το 1987. Ξεκίνησα την εργασία ανάπτυξης ως ένας "κοινοτικός διευκολυντής" σε ένα απομακρυσμένο χωριό του Νεπάλ. Από τότε, έχω δουλέψει σε πολλά μέρη στο Νεπάλ, κυρίως σε αγροτικές περιοχές, με διάφορες κυβερνήσεις και μη κυβερνητικούς οργανισμούς. Πιστεύω στην ανάγκη συμμετοχής των ανθρώπων και, τελικά, των ηγετών τους για μια αειφόρο ανάπτυξη. Για το λόγο αυτό έμαθα τα PRA (Participatory Rural Assessment = Συμμετοχική Αγροτική Εκτίμηση) και PLA (Participatory Learning & Action = Συμμετοχή Μάθηση και Δράση), όπως και κάποιες άλλες συμμετοχικές προσεγγίσεις και εφαρμόζω αυτές τις μεθόδους στη δουλειά μου από το 1990. Για τα τελευταία πέντε χρόνια και περισσότερο, έχω εφαρμόσει τη Συμμετοχική Εκδηλωτική Προσέγγιση Προγραμματισμού, που συγκεντρώνει τις περισσότερες από τις θετικές δυνάμεις της κοινότητας και αναπτύσσει σχέδια ανάπτυξης που έχουν βασιστεί πάνω σ΄αυτήν. Με την εμπειρία μου αυτή έχω συνειδητοποίηση ότι αυτή η προσέγγιση γίνεται πιο αποτελεσματική και ένα καλό μέσο για να εργαστούμε μαζί με τους τοπικούς ανθρώπους για την αλλαγή. Εδώ, θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας κάποιες από τις εμπειρίες μου μέσα από την πρακτική της εργασίας.

1. ΣΕΠΠ: μια εκδηλωτική προσέγγιση

1.1 Τι είναι η ΣΕΠΠ;

Η Συμμετοχική Εκδηλωτική Προσέγγιση Προγραμματισμού (ΣΕΠΠ) τέθηκε σε λειτουργία στο Νεπάλ μετά το 1999 και χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από διάφορους οργανισμούς και άτομα. Όμως, διαφορετικοί άνθρωποι και οργανισμοί χρησιμοποιούν διαφορετικά ονόματα, όπως "θετική προσέγγιση προγραμματισμού", "εκδηλωτική προσέγγιση προγραμματισμού" κ.τ.λ. Αυτή η προσέγγιση συμμερίζεται τις αξίες που αναπτύχθηκαν από την προσέγγιση της εκδηλωτικής έρευνας.

Η ανθρωπο-κεντρικότητα είναι ένα από τα σημαντικότερα συστατικά αυτής της προσέγγισης που υποστηρίζει τη "συμμετοχή των ανθρώπων στη διαδικασία ανάπτυξης" ως δικαίωμά τους. Είναι δικαίωμα των ντόπιων να αναλύσουν την κατάστασή τους και να σχεδιάσουν ένα καλύτερο μέλλον. Οι ντόπιοι, κατά προτίμηση οι περιθωριοποιημένοι άνθρωποι, πρέπει να έχουν τον έλεγχο των αποφάσεων που λαμβάνονται σχετικά με την "ανάπτυξη" που έχει επιπτώσεις στις ζωές τους και στις συνθήκες διαβίωσης. Γι' αυτό, οι ξένοι ακούνε τους ντόπιους, μαθαίνουν από αυτούς και εργάζονται μαζί τους ως διευκολυντές. Κατά συνέπεια, αυτή η προσέγγιση δίνει έμφαση στη συμμετοχή, αφού οι "οργανώσεις ανάπτυξης πρέπει να συμμετέχουν στα ζητήματα της κοινότητας, και όχι το αντίθετο, δηλαδή να συμμετέχει η κοινότητα στις ημερήσιες διατάξεις των οργανώσεων".

Άλλη σημαντική συμβολή της ΣΕΠΠ στη συμμετοχική προσέγγιση είναι ότι υποστηρίζει τη σημασία των θετικών δυνάμεων της κοινότητας που οδηγούν σε αειφόρο ανάπτυξη. Αποθαρρύνει τη συγκέντρωση ή την έναρξη συζήτησης σχετικά με τα προβλήματα της κοινότητας, η οποία συνήθως δημιουργεί απογοήτευση και αίσθημα κατωτερότητας μεταξύ των ανθρώπων. Το είδος των σκέψεων "Έχουμε πολλά προβλήματα, έχουμε δυσκολίες" μεταξύ των ανθρώπων δεν μπορεί να κινήσει τη διαδικασία ενδυνάμωσης. Επομένως, η ΣΕΠΠ πάντα αρχίζει να διαμοιράζεται στους ανθρώπους με τις υπάρχουσες δυνάμεις, πετυχημένες ιστορίες, τη διαθεσιμότητα τοπικών πόρων και τη γνώση και τις πρακτικές των ντόπιων. Προτιμά μάλλον να χρησιμοποιεί τον όρο "περιοχές για βελτίωση" απ' ότι τον όρο "προβλήματα".

Η προσέγγιση αυτή στηρίζεται στις ακόλουθες βασικές ιδέες:

• Οι ντόπιοι γνωρίζουν την κατάστασή τους πολύ καλύτερα απ' ότι οι ξένοι. Γι' αυτό πρέπει να οδηγούν τη διαδικασία ανάπτυξης.
• Είναι δικαίωμα των ανθρώπων να αναλύσουν την κατάστασή τους, να σκεφτούν και να σχεδιάσουν για ένα καλύτερο μέλλον, να εφαρμόσουν τη δράση και να αξιολογήσουν τα αποτελέσματά της.
• Σεβαστείτε την ποικιλομορφία. Διαφορετικοί άνθρωποι (από διαφορετικές οικονομικές τάξεις, από διαφορετικές κάστες κ.τ.λ.) έχουν διαφορετικές ιδέες, διαφορετικές ανάγκες και διαφορετικές επιθυμίες. Οι διευκολυντές πρέπει να το σεβαστούν και να ακούν τους πάντες, ώστε να μάθουν την πραγματικότητα.
• Ακούστε, μάθετε από και υποστηρίξτε τους ντόπιους, κυρίως τους περιθωριοποιημένους ανθρώπους.
• Σεβαστείτε την τοπική γνώση και πρακτική. Μάθετε από αυτές.
• Η διαδικασία ανάπτυξης πρέπει να είναι απλή και ευχάριστη, ώστε εύκολα να μπορούν να συμμετάσχουν ακόμη και αναλφάβητοι άνθρωποι.

1.2 Διαδικασία ΣΕΠΠ

Η ΣΕΠΠ ακολουθεί τη διαδικασία εφαρμογής της όπως παρακάτω:

Βλέποντας τα στάδια εφαρμογής, διαπιστώνουμε ότι ακολουθούνται κυρίως τα βήματα του "κύκλου του συμμετοχικού έργου" το οποίο περιλαμβάνεται στο Παράρτημα 1. Η λεπτομερής επεξήγηση κάθε βήματος του ΣΕΠΠ περιλαμβάνεται στο Παράρτημα 2.

1.3 Γιατί ΣΕΠΠ;

Οι σημαντικές διαστάσεις της ΣΕΠΠ, τις οποίες έχω γευτεί / συνειδητοποιήσει από διάφορες πρακτικές σε διαφορετικές χώρες είναι οι παρακάτω:

• Βασίζεται πάνω στις θετικές δυνάμεις των ντόπιων παρά στα προβλήματα και στις αδυναμίες που υπάρχουν μέσα στην κοινότητα. Όπως λέει ο Mac Odell, "εάν ψάχνεις για προβλήματα, θα βρεις περισσότερα προβλήματα. Εάν ψάχνεις για επιτυχίες, θα βρεις περισσότερες επιτυχίες. Εάν πιστεύεις στα όνειρά σου, μπορείς να κάνεις θαύματα". Γι' αυτό πάντα να συγκεντρώνεστε στον εντοπισμό των αιτών που προκαλούν την επιτυχία, παρά να εστιάζετε στις αιτίες που προκαλούν προβλήματα.
• Θετικό περιβάλλον: Δώστε προσοχή στη θετική διάσταση που δημιουργεί ένα ευτυχισμένο περιβάλλον. Τα πρόσωπα των ανθρώπων φωτίζονται και αισθάνονται ότι "έχουμε πολλά καλά, μπορούμε να κάνουμε πολύ καλύτερα από τώρα" κατά την άσκησή του.
• Πάντα ακούτε τους ντόπιους και ενθαρρύνετέ τους να εκφράσουν και να μοιραστούν τις ιδέες τους με τους άλλους. Προτιμάτε να ακούτε τους περιθωριοποιημένους ανθρώπους, ώστε να μάθετε την πραγματική κατάστασή τους. Εάν η διαδικασία είναι απλή, ευχάριστη και θετική, τα περιθωριοποιημένα άτομα συμμετέχουν με ενθουσιασμό και μοιράζονται τις ιδέες και τα συναισθήματά τους. Κυρίως στην περίπτωση του Νεπάλ, η οικονομικά φτωχή και για το λόγο αυτό καλούμενη "χαμηλή" κάστα ανθρώπων είναι η πιο πολύτιμη (βλέπε Παράρτημα 3 για να κατανοήσετε την περιθωριοποίηση στην κοινωνία του Νεπάλ).
• Τα όνειρα των ντόπιων για αλλαγή στην κοινότητα βασίζονται στο κοινωνικοπολιτιστικό περιεχόμενό τους, καθώς η ΣΕΠΠ πάνω τους ενθαρρύνει να θέτουν όνειρα και στόχους ανάπτυξης και να μην ακολουθούν τα όνειρα των ξένων.
• Χρήση των τοπικών πόρων: όταν βρισκόμαστε σε μια διαδικασία ΣΕΠΠ, οι άνθρωποι εστιάζουν περισσότερο πάνω στους υπάρχοντες πόρους της κοινότητας. Γι' αυτό καταρχήν συζητούν να χρησιμοποιήσουν τους τοπικούς πόρους για την ανάπτυξη της κοινότητας, απ' ό,τι να ζητούν συνεχώς χορηγίες από εξωτερικούς χορηγούς. Με τον τρόπο αυτό αρχίζει η διαδικασία της πραγματικής ενδυνάμωσης.
• Αλλάξτε τον τρόπο σκέψης των "διευκολυντών ανάπτυξης": όταν βλέπουν τις δυνάμεις των ντόπιων, τόσο σε επίπεδο ικανοτήτων όσο και σε επίπεδο πλούτου των τοπικών πόρων, συνειδητοποιούν πόσο σημαντική είναι η συμμετοχική προσέγγιση.

1.4 Εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν

Πολλά συμμετοχικά εργαλεία, κυρίως τα PRA/PLA (βλ. παραπάνω τα ακρωνύμια), χρησιμοποιούνται για τις ασκήσεις ΣΕΠΠ. Τα εργαλεία αυτά χρησιμοποιούνται κυρίως για να ενεργοποιήσουν τους ντόπιους να εκφράσουν και να μοιραστούν πληροφορίες, και για να τους ωθήσουν σε συζήτηση και ανάλυση. Πολλά εργαλεία είναι ορατά, εμπλέκοντας τους ντόπιους στη δημιουργικότητα. Οι άνθρωποι (στο αγροτικό πλαίσιο) χρησιμοποιούν τα τοπικά υλικά, όπως τα ραβδιά, τις πέτρες, τα χόρτα, το ξύλο, τα φύλλα των δέντρων και τη γη. Δεν έχουν εξοικείωση με τα χαρτιά και τις πένες. Για τους χωρικούς μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικό: "τα χέρια των χωρικών τρέμουν, όταν κρατούν μια πένα και όταν φτάνουν στην άκρη του εγγράφου, έχουν τελειώσει". Μερικά από τα ακόλουθα εργαλεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν:

1. Κοινωνική χαρτογράφηση
2. Χαρτογράφηση πόρων
3. Σταδιακά βήματα
4. Ταξινόμηση ανά ζεύγη
5. Σχεδίαση, κ.τ.λ.

(Βλέπε το Παράρτημα 4 για σύντομη επεξήγηση αυτών των εργαλείων)

3. Διευκολυντής ΣΕΠΠ

Ο ρόλος των διευκολυντών είναι ζωτικός για να προχωρήσει πετυχημένα η διαδικασία. Οι διευκολυντές συνήθως εργάζονται για να κάνουν τη διαδικασία ευκολότερη και να δημιουργήσουν ένα πρόσφορο περιβάλλον που θα ενθαρρύνει τους ντόπιους να συμμετέχουν στη διαδικασία.

Η συμμετοχή των περιθωριοποιημένων ατόμων, κυρίως αυτών που είναι αναλφάβητοι και διστάζουν να μιλήσουν, είναι αδύνατη, εάν η διευκόλυνση δεν είναι η κατάλληλη. Η επιτυχία των ασκήσεων εξαρτάται κυρίως από τη δράση των διευκολυντών ως συντονιστών και καταλυτών, αλλά χωρίς να δεσπόζουν στη διαδικασία. Πρέπει να δώσουν χρόνο, να δείξουν σεβασμό, να είναι ανοικτοί και αυτοκριτικοί και να μάθουν να μη διακόπτουν. Για το λόγο αυτό ο διευκολυντής πρέπει να έχει επαρκείς δεξιότητες, ώστε να αυξήσει το επίπεδο της συμμετοχής (βλέπε Παράρτημα 5 για το επίπεδο συμμετοχής στα εργαστήρια). Τώρα όμως εδώ προκύπτει η εξής ερώτηση: Τι χρειάζεται να έχει κάποιος για να γίνει διευκολυντής;

Πιστεύω ότι ο συνδυασμός τριών σημαντικών πτυχών είναι πολύ σημαντικός, για να γίνει κάποιος ένας καλός και ικανός διευκολυντής: στάση, γνώση και δεξιότητες. Παρ' όλα αυτά, η στάση παίζει ρόλο ζωτικής σημασίας για την επιτυχή διευκόλυνση, κυρίως συνήθως στις ασκήσεις ΣΕΠΠ. Από την εμπειρία μου, μερικές από τις σημαντικότερες απαραίτητες ιδιότητες, για να γίνει κάποιος διευκολυντής, είναι οι παρακάτω:

Όλοι έχουμε εμπειρίες από το πεδίο μας. Γι' αυτό ας τις μοιραστούμε, για να βρούμε πώς μπορούν να αναβαθμιστούν αυτά τα προσόντα.

4. Τελικά

Η ΣΕΠΠ δεν είναι τα πάντα. Έχει όρια. Όμως, έχει βρεθεί ότι είναι αποτελεσματική περισσότερο σε μικρό επίπεδο, παρά σε μεγάλη περιοχή, όπου είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθεί.

Η ΣΕΠΠ δεν είναι ένα μαγικό πακέτο που φάνηκε ξαφνικά από το πουθενά. Έχει αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια εργασίας μαζί με τους ανθρώπους της επαρχίας στο Νεπάλ. Παρ' όλα αυτά, χρησιμοποιείται τόσο σε αστικές κοινότητες όσο και σε αρκετές οργανώσεις.

Η ΣΕΠΠ είναι για την κοινότητα - η κοινότητα δεν είναι γι' αυτή την προσέγγιση.

Μόνο ένας καλός άνθρωπος μπορεί να γίνει καλός διευκολυντής. Οι αξίες της ΣΕΠΠ πρέπει να ενσωματώνονται στη ζωή του.

Παράρτημα 1: Ο κύκλος του συμμετοχικού έργου

Η διαδικασία ΣΕΠΠ προέρχεται από τον κύκλο του συμμετοχικού έργου.

Συγκρίνετε με τον Κύκλο κινητοποίησης.

Παράρτημα 2: Τα βήματα της ΣΕΠΠ

Λεπτομερής μορφή σχεδίου εφαρμογής (ένα παράδειγμα)
[Φαρδύνετε αυτές τις στήλες και γυρίστε τον πίνακα οριζόντια]

Παράτημα 3: Μερικά παραδείγματα συμμετοχικών εργαλείων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν τις ασκήσεις ΣΕΠΠ

Κοινωνική χαρτογράφηση: Στις περισσότερες ετερογενείς κοινωνίες υπάρχει ένας αριθμός από κάστες, εθνότητες, κοινωνικές και οικονομικές ομάδες. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητή η στρωματοποίηση των κοινοτήτων και από την άποψη των πόρων και από την άποψη της πρόσβασης και διανομής τους. Η κατανόηση σχετικά με την κοινωνική δομή στην κοινότητα είναι κρίσιμη προκειμένου να υλοποιηθούν οι δραστηριότητες ανάπτυξης που στοχεύουν στην ενδυνάμωση του περιθωριοποιημένου τμήματος. Το εργαλείο της κοινωνικής χαρτογράφησης μπορεί να είναι το καλύτερο γι' αυτήν την ανάλυση. Επιπλέον, μπορεί να παράγει διάφορες πληροφορίες: αριθμό νοικοκυριών, μέγεθος πληθυσμού, αριθμό βασικής εκπαίδευσης, αριθμό βοοειδών κ.τ.λ.

Αρχικά πρέπει να δοθεί μια γενική εισαγωγή των στόχων της άσκησης. Κατόπιν οι χωρικοί πρέπει να ενθαρρυνθούν να σχεδιάσουν το χάρτη του χωριού. Προκειμένου να τους ενθαρρύνει, ο διευκολυντής πρέπει να ξεκινήσει πρώτος να σχεδιάζει. Στη συνέχεια κάθε προσπάθεια πρέπει να δοθεί για να παραδοθεί στον επόμενο το ραβδί σχεδίασης. Ο χάρτης συνήθως σχεδιάζεται στο έδαφος χρησιμοποιώντας τα τοπικά υλικά για την καλύτερη απεικόνιση. Αυτό εξασφαλίζει το ενδιαφέρον και ενθαρρύνει τη συμμετοχή της κοινότητας. Πρέπει να προσπαθούμε σταθερά, ώστε να λάβουμε την προοπτική των γυναικών και των παιδιών ή, ακόμη, και να σχεδιάσουν έναν ξεχωριστό χάρτη.

Χαρτογράφηση πόρων: Το εργαλείο αυτό δείχνει τους υπάρχοντες φυσικούς πόρους στο χωριό συμπεριλαμβανομένων των πόρων γης και νερού. Επίσης, αναλύονται οι χρήσεις των πόρων αυτών και η πρόσβαση των φτωχών ανθρώπων. Η χαρτογράφηση πόρων μπορεί ακόμη να δείξει την ποιότητα ή την κατάσταση κάθε πόρου. Αυτοί οι χάρτες βοηθούν στον προσδιορισμό και στην απογραφή των διαφορετικών τύπων των πόρων στο χωριό και των χαρακτηριστικών τους στα αρχικά στάδια της ίδιας της διαδικασίας ανάπτυξης. Αυτή η διαδικασία της χαρτογράφησης εξασφαλίζει ότι θα ληφθούν υπόψη όλα τα είδη ποικιλομορφιών κατά τη διάρκεια της περαιτέρω συζήτησης με τους ντόπιους.

Σταδιακά βήματα: Αυτός είναι ένας συστηματικός βηματισμός με τους ντόπιους της κοινότητας που παρατηρεί, ρωτά, ακούει, κοιτάζει και προσδιορίζει τις διαφορετικές ζώνες, επιδιώκοντας να εντοπίσουν τις ευκαιρίες και τις περιοχές που επιδέχονται βελτιώσεις. Τα συμπεράσματα μπορούν να απεικονιστούν στον κοινωνικό χάρτη ή σε ένα διάγραμμα με διάφορα στάδια.

Οι εξωτερικοί διευκολυντές κάνουν έναν περίπατο γύρω στο χωριό. Ρωτούν ερωτήσεις και μαθαίνουν από τους χωρικούς για την τοπική κατάσταση. Μπορούν επίσης να κάνουν έναν κατάλογο, τον οποίο θα μοιράσουν, ώστε να μάθουν από τους ντόπιους πριν να ξεκινήσουν τα σταδιακά βήματα. Είναι προτιμότερο να ακολουθούμε το σχήμα 'U', ώστε να έχουμε βαθύτερη κατανόηση για την περιοχή.

Ταξινόμηση ανά ζεύγη: Το εργαλείο αυτό επιβεβαιώνει τις κατηγορίες, τα κριτήρια, τις επιλογές και τις προτεραιότητες των ντόπιων. Αποκομίζονται οι σημαντικότεροι λόγοι των προτιμήσεων και μπορούν και πάλι να ταξινομηθούν με βάση μια ενιαία πρόοδο δεικτών. Βοηθά να δωθεί προτεραιότητα στις περιοχές που επιδέχονται βελτιώσεις, καθώς επίσης και στα προγράμματα.

Τα στοιχεία ενδιαφέροντος στην ταξινόμηση ανά ζεύγη συγκρίνονται ζεύγος με ζεύγος, και οι πληροφοριοδότες ρωτούνται ποιο από τα δύο προτιμούν και γιατί. Η ταξινόμηση σε πίνακα και η βαθμολογία τους παίρνει υπόψη της κριτήρια για τις γραμμές και στοιχεία για τις στήλες του πίνακα, και οι άνθρωποι συμπληρώνουν τα κελιά κάθε γραμμής.

Παράρτημα 4: Υπάρχουσα κατάσταση περιθωριοποίησης στην κοινωνική δομή του Νεπάλ

Παράρτημα 5: Επίπεδο συμμετοχικότητας στα "εργαστήρια συμμετοχικότητας"

Τελικές υποσημειώσεις:
1. Odell, M., 2000, Θέματα στη Συμμετοχική Ανάπτυξη

© Πνευματικά δικαιώματα 1967, 1987, 2007 Φιλ Μπαρτλ
Σχεδιασμός Ιστοσελίδας: Lourdes Sada

––»«––

Τελευταία ενημέρωση: 26.01.2012